สพฺพสงฺขาเรติ สพฺเพปิ อชฺฌตฺติกพาหิเร สงฺขาเรฯ ‘‘หิตฺวา สพฺพสงฺขาร’’นฺติปิ ปาโฐ, โสเยวตฺโถฯ ยถา สิขีติ อคฺคิ วิย นิรุปาทาโน นิพฺพุติํ สุคโต คโตติฯ เสสเมตฺถ คาถาสุ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวาติฯ

ปทุมพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิโต อฏฺฐโม พุทฺธวํโสฯ

11. นารทพุทฺธวํสวณฺณนา

ปทุมพุทฺเธ ปน ปรินิพฺพุเต ตสฺส สาสเน จ อนฺตรหิเต วสฺสสตสหสฺสายุกา มนุสฺสา อนุกฺกเมน ปริหายมานา ทสวสฺสายุกา อเหสุํฯ ปุน วฑฺฒิตฺวา อสงฺเขฺยยฺยายุกา หุตฺวา ปริหายมานา นวุติวสฺสสหสฺสายุกา อเหสุํฯ ตทา ทสพลธโร เตวิชฺโช จตุเวสารชฺชวิสารโท วิมุตฺติสารโท นารโท นาม นรสตฺตุตฺตโม สตฺถา โลเก อุทปาทิฯ โส จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตภวเน นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา ธญฺญวตี นาม นคเร สกวีริยวิชิตวาสุเทวสฺส สุเทวสฺส นาม รญฺโญ กุเล อคฺคมเหสิยา นิรูปมาย อโนมาย นาม เทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ โส ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน ธนญฺชยุยฺยาเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิฯ นามคฺคหณทิวเส ปน นามกรเณ กยิรมาเน สกลชมฺพุทีเป มนุสฺสานํ อุปโภคกฺขมานิ อนุรูปานิ อาภรณานิ อากาสโต กปฺปรุกฺขาทีหิ ปติํสุฯ เตนสฺส นรานํ อรหานิ อาภรณานิ อทาสีติ ‘‘นารโท’’ติ นามํ อกํสุฯ

โส นววสฺสสหสฺสานิ อคารมชฺเฌ วสิฯ วิชิโต วิชิตาวี วิชิตาภิราโมติ ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิกา ตโย ปาสาทา อเหสุํฯ ตสฺส นารทกุมารสฺส กุลสีลาจารรูปสมฺปนฺนํ มโนนุกูลํ วิชิตเสนํ นาม อติวิย ธญฺญํ ขตฺติยกญฺญํ อคฺคมเหสิํ อกํสุฯ ตํ อาทิํ กตฺวา วีสติสหสฺสาธิกํ อิตฺถีนํ สตสหสฺสํ อโหสิฯ

ตสฺสา วิชิตเสนาย เทวิยา สพฺพโลกานนฺทกเร นนฺทุตฺตรกุมาเร นาม ชาเต โส จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา จตุรงฺคินิยา มหติยา เสนาย ปริวุโต นานาวิราคตนุวรวสนนิวสโน อามุกฺกมุตฺตาหารมณิกุณฺฑโล วรเกยูรมกุฏกฏกธโร ปรมสุรภิคนฺธกุสุมสมลงฺกโต ปทสาว อุยฺยานํ คนฺตฺวา สพฺพาภรณานิ โอมุญฺจิตฺวา ภณฺฑาคาริกสฺส หตฺเถ ทตฺวา สยเมว วิมลนีลกุวลยทลสทิเสนาตินิสิเตนาสินา ปรมรุจิรรตนวิจิตฺตํ สเกสมกุฏํ ฉินฺทิตฺวา คคนตเล ขิปิฯ ตํ สกฺโก เทวราชา สุวณฺณจงฺโกฏเกน ปฏิคฺคเหตฺวา ตาวติํสภวนํ เนตฺวา ติโยชนุพฺเพธํ สิเนรุมุทฺธนิ สตฺตรตนมยํ เจติยํ อกาสิฯ

มหาปุริโส ปน เทวทตฺตานิ กาสายานิ วตฺถานิ ปริทหิตฺวา ตตฺเถว อุยฺยาเน ปพฺพชิฯ ปุริสสตสหสฺสา จ ตํ อนุปพฺพชิํสุฯ โส สตฺตาหํ ตตฺเถว ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมาย วิชิตเสนาย อคฺคมเหสิยา ทินฺนํ ปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา ตตฺเถว อุยฺยาเน ทิวาวิหารํ กตฺวา สุทสฺสนุยฺยานปาเลน ทินฺนา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา มหาโสณโพธิํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อฏฺฐปณฺณาสหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา นิสีทิตฺวา มารพลํ วิธมิตฺวา ตีสุ ยาเมสุ ติสฺโส วิชฺชา อุปฺปาเทตฺวา สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา – ‘‘อเนกชาติสํสารํ…เป.… ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติ อุทานํ อุทาเนตฺวา สตฺตสตฺตาหานิ วีตินาเมตฺวา พฺรหฺมุโน ยาจิโต ปฏิญฺญํ ทตฺวา ธนญฺชยุยฺยาเน อตฺตนา สห ปพฺพชิเตหิ สตสหสฺสภิกฺขูหิ ปริวุโต ตตฺถ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิฯ ตทา โกฏิสตสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[1]

‘‘ปทุมสฺส อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;

นารโท นาม นาเมน, อสโม อปฺปฏิปุคฺคโลฯ

[2]

‘‘โส พุทฺโธ จกฺกวตฺติสฺส, เชฏฺโฐ ทยิตโอรโส;

อามุกฺกมาลาภรโณ, อุยฺยานํ อุปสงฺกมิฯ

[3]

‘‘ตตฺถาสิ รุกฺโข ยสวิปุโล, อภิรูโป พฺรหฺมา สุจิ;

ตมชฺฌปฺปตฺวา อุปนิสีทิ, มหาโสณสฺส เหฏฺฐโตฯ

[4]

‘‘ตตฺถ ญาณวรุปฺปชฺชิ, อนนฺตํ วชิรูปมํ;

เตน วิจินิ สงฺขาเร, อุกฺกุชฺชมวกุชฺชกํฯ

[5]

‘‘ตตฺถ สพฺพกิเลสานิ, อเสสมภิวาหยิ;

ปาปุณี เกวลํ โพธิํ, พุทฺธญาเณ จ จุทฺทสฯ

[6]

‘‘ปาปุณิตฺวาน สมฺโพธิํ, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยิ;

โกฏิสตสหสฺสานํ, ปฐมาภิสมโย อหู’’ติฯ

ตตฺถ จกฺกวตฺติสฺสาติ จกฺกวตฺติรญฺโญฯ เชฏฺโฐติ ปุพฺพโชฯ ทยิตโอรโสติ ทยิโต ปิโย โอรโส ปุตฺโต, ทยิโต โอรสิ คเหตฺวา ลาลิโต ปุตฺโต ทยิตโอรโส นามฯ อามุกฺกมาลาภรโณติ อามุกฺกมุตฺตาหารเกยูรกฏกมกุฏกุณฺฑลมาโลฯ อุยฺยานนฺติ พหินคเร ธนญฺชยุยฺยานํ นามารามํ อคมาสิฯ

ตตฺถาสิ รุกฺโขติ ตสฺมิํ อุยฺยาเน เอโก กิร รุกฺโข รตฺตโสโณ นาม อโหสิฯ โส กิร นวุติหตฺถุพฺเพโธ สมวฏฺฏกฺขนฺโธ สมฺปนฺนวิวิธวิฏปสาโข นีลพหลวิปุลปลาโส สนฺทจฺฉาโย เทวตาธิวุฏฺฐตฺตา วิคตวิวิธวิหคคณสญฺจาโร ธรณีตลติลกภูโต ตรุรชฺชํ วิย กุรุมาโน ปรมรมณียทสฺสโน รตฺตกุสุมสมลงฺกตสพฺพสาโข เทวมนุสฺสนยนรสายนภูโต อโหสิฯ ยสวิปุโลติ วิปุลยโส, สพฺพโลกวิขฺยาโต อตฺตโน สมฺปตฺติยา สพฺพตฺถ ปากโฏ วิสฺสุโตติ อตฺโถฯ เกจิ ‘‘ตตฺถาสิ รุกฺโข วิปุโล’’ติ ปฐนฺติฯ พฺรหาติ มหนฺโต, เทวานํ ปาริจฺฉตฺตกสทิโสติ อตฺโถฯ ตมชฺฌปฺปตฺวาติ ตํ โสณรุกฺขํ ปตฺวา อธิปตฺวา อุปคมฺมาติ อตฺโถฯ เหฏฺฐโตติ ตสฺส รุกฺขสฺส เหฏฺฐาฯ

ญาณวรุปฺปชฺชีติ ญาณวรํ อุทปาทิฯ อนนฺตนฺติ อปฺปเมยฺยํ อปฺปมาณํฯ วชิรูปมนฺติ วชิรสทิสํ ติขิณํ, อนิจฺจานุปสฺสนาทิกสฺส วิปสฺสนาญาณสฺเสตํ อธิวจนํฯ เตน วิจินิ สงฺขาเรติ เตน วิปสฺสนาญาเณน รูปาทิเก สงฺขาเร วิจินิฯ อุกฺกุชฺชมวกุชฺชกนฺติ สงฺขารานํ อุทยญฺจ วยญฺจ วิจินีติ อตฺโถฯ ตสฺมา ปจฺจยาการํ สมฺมสิตฺวา อานาปานจตุตฺถชฺฌานโต วุฏฺฐาย ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อภินิวิสิตฺวา อุทยพฺพยวเสน สมปญฺญาส ลกฺขณานิ ทิสฺวา ยาว โคตฺรภุญาณํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อริยมคฺคานุกฺกเมน สกเล พุทฺธคุเณ ปฏิลภีติ อตฺโถฯ

ตตฺถาติ โสณรุกฺเขฯ สพฺพกิเลสานีติ สพฺเพปิ กิเลเส, ลิงฺควิปริยาสํ กตฺวา วุตฺตํฯ เกจิ ‘‘ตตฺถ สพฺพกิเลเสหี’’ติ ปฐนฺติฯ อเสสนฺติ นิรวเสสํฯ อภิวาหยีติ มคฺโคธินา จ กิเลโสธินา จ สพฺเพ กิเลเส อภิวาหยิ, วินาสมุปเนสีติ อตฺโถฯ โพธีติ อรหตฺตมคฺคญาณํฯ พุทฺธญาเณ จ จุทฺทสาติ พุทฺธญาณานิ จุทฺทสฯ ตานิ กตมานีติ? มคฺคผลญาณานิ อฏฺฐ, ฉ อสาธารณญาณานีติ เอวมิมานิ จุทฺทส พุทฺธญาณานิ นาม, จ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, เตน อปรานิปิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาญาณานิ จตุเวสารชฺชญาณานิ จตุโยนิปริจฺเฉทกญาณานิ ปญฺจคติปริจฺเฉทกญาณานิ ทสพลญาณานิ สกเล จ พุทฺธคุเณ ปาปุณีติ อตฺโถฯ

เอวํ พุทฺธตฺตํ ปตฺวา พฺรหฺมายาจนํ อธิวาเสตฺวา ธนญฺชยุยฺยาเน อตฺตนา สห ปพฺพชิเต สตสหสฺสภิกฺขู สมฺมุเข กตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิฯ ตทา โกฏิสตสหสฺสสฺส ปฐมาภิสมโย อโหสิฯ ตทา กิร มหาโทณนคเร โทโณ นาม นาคราชา คงฺคาตีเร ปฏิวสติ มหิทฺธิโก มหานุภาโว มหาชเนน สกฺกโต ครุกโต มานิโต ปูชิโตฯ โส ยสฺมิํ วิสเย ชนปทวาสิโน มนุสฺสา ตสฺส พลิกมฺมํ น กโรนฺติ, เตสํ วิสยํ อวสฺเสน วา อติวสฺเสน วา สกฺขรวสฺเสน วา วินาเสติฯ

อถ ตีรทสฺสโน นารโท สตฺถา โทณสฺส นาคราชสฺส วินยเน พหูนํ ปาณีนํ อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน ปริวาริโต ตสฺส นาคราชสฺส นิวาสฏฺฐานมคมาสิฯ ตโต ตํ มนุสฺสา ทิสฺวา เอวมาหํสุ – ‘‘ภควา, เอตฺถ โฆรวิโส อุคฺคเตโช มหิทฺธิโก มหานุภาโว นาคราชา ปฏิวสติ, โส ตํ มา วิเหเฐสฺสติ น คนฺตพฺพ’’นฺติฯ ภควา ปน เตสํ วจนํ อสุณนฺโต วิย อคมาสิฯ คนฺตฺวา จ ตตฺถสฺส นาคราชสฺส สกฺการตฺถาย กเต ปรมสุรภิคนฺเธ ปุปฺผสนฺถเร นิสีทิฯ มหาชโน กิร ‘‘นารทสฺส จ มุนิราชสฺส โทณสฺส จ นาคราชสฺส ทฺวินฺนมฺปิ ยุทฺธํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ สนฺนิปติฯ

อถ อหินาโค มุนินาคํ ตถา นิสินฺนํ ทิสฺวา มกฺขํ อสหมาโน สนฺทิสฺสมานกาโย หุตฺวา ปธูปายิฯ ทสพโลปิ ปธูปายิฯ

ปุน นาคราชา ปชฺชลิ ฯ มุนิราชาปิ ปชฺชลิฯ อถ โส นาคราชา ทสพลสฺส สรีรโต นิกฺขนฺตาหิ ธูมชาลาหิ อติวิย กิลนฺตสรีโร ทุกฺขํ อสหมาโน ‘‘วิสเวเคน นํ มาเรสฺสามี’’ติ วิสํ วิสฺสชฺเชสิฯ วิสสฺส เวเคน สกโลปิ ชมฺพุทีโป วินสฺเสยฺยฯ ตํ ปน วิสํ ทสพลสฺส สรีเร เอกโลมมฺปิ กมฺเปตุํ นาสกฺขิฯ อถ โส นาคราชา – ‘‘กา นุ โข สมณสฺส ปวตฺตี’’ติ โอโลเกนฺโต สรทสมเย สูริยํ วิย จนฺทํ วิย จ ปริปุณฺณํ ฉพฺพณฺณาหิ พุทฺธรสฺมีหิ วิโรจมานํ วิปฺปสนฺนวทนโสภํ ภควนฺตํ ทิสฺวา – ‘‘อโห! มหิทฺธิโก วตายํ สมโณ, มยา ปน อตฺตโน พลํ อชานนฺเตน อปรทฺธ’’นฺติ จินฺเตตฺวา ตาณํ คเวสี ภควนฺตํเยว สรณมุปคญฺฉิฯ อถ นารโท มุนิราชา ตํ นาคราชํ วิเนตฺวา ตตฺถ สนฺนิปติตสฺส มหาชนสฺส จิตฺตปฺปสาทนตฺถํ ยมกปาฏิหาริยํ อกาสิฯ ตทา ปาณีนํ นวุติโกฏิสหสฺสานิ อรหตฺเต ปติฏฺฐหิํสุฯ โส ทุติโย อภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[7]

‘‘มหาโทณํ นาคราชํ, วินยนฺโต มหามุนิ;

ปาฏิเหรํ ตทากาสิ, ทสฺสยนฺโต สเทวเกฯ

[8]

‘‘ตทา เทวมนุสฺสานํ, ตมฺหิ ธมฺมปฺปกาสเน;

นวุติโกฏิสหสฺสานิ, ตริํสุ สพฺพสํสย’’นฺติฯ

ตตฺถ ปาฏิเหรํ ตทากาสีติ อกาสิ ยมกปาฏิหาริยนฺติ อตฺโถฯ อยเมว วา ปาโฐฯ ‘‘ตทา เทวมนุสฺสา วา’’ติปิ ปาโฐฯ ตตฺถ เทวมนุสฺสานนฺติ สามิอตฺเถ ปจฺจตฺตํฯ ตสฺมา เทวานํ มนุสฺสานญฺจ นวุติโกฏิสหสฺสานีติ อตฺโถฯ ตริํสูติ อติกฺกมิํสุฯ

ยทา ปน อตฺตโน ปุตฺตํ นนฺทุตฺตรกุมารํ โอวทิ, ตทา อสีติยา โกฏิสหสฺสานํ ตติยาภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[9]

‘‘ยมฺหิ กาเล มหาวีโร, โอวที สกมตฺรชํ;

อสีติโกฏิสหสฺสานํ, ตติยาภิสมโย อหู’’ติฯ

ยทา ปน ถุลฺลโกฏฺฐิตนคเร ภทฺทสาโล จ วิชิตมิตฺโต จ ทฺเว พฺราหฺมณสหายกา อมตรหทํ คเวสมานา ปริสติ นิสินฺนํ อติวิสารทํ นารทสมฺมาสมฺพุทฺธํ อทฺทสํสุฯ

เต ภควโต กาเย ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณานิ ทิสฺวา – ‘‘อยํ โลเก วิวฏจฺฉโท สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ นิฏฺฐํ คนฺตฺวา ภควติ สญฺชาตสทฺธา สปริวารา ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิํสุฯ เตสุ ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺเตสุ ภควา ภิกฺขูนํ โกฏิสตสหสฺสมชฺเฌ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ปฐโม สนฺนิปาโต อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[10]

‘‘สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ, นารทสฺส มเหสิโน;

โกฏิสตสหสฺสานํ, ปฐโม อาสิ สมาคโม’’ติฯ

ยสฺมิํ สมเย นารโท สมฺมาสมฺพุทฺโธ ญาติสมาคเม อตฺตโน ปณิธานโต ปฏฺฐาย พุทฺธวํสํ กเถสิ, ตทา นวุติโกฏิภิกฺขุสหสฺสานํ ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[11]

‘‘ยทา พุทฺโธ พุทฺธคุณํ, สนิทานํ ปกาสยิ;

นวุติโกฏิสหสฺสานิ, สมิํสุ วิมลา ตทา’’ติฯ

ตตฺถ วิมลาติ วิคตมลา, ขีณาสวาติ อตฺโถฯ

ยทา ปน มหาโทณนาคราชสฺส วินยเน ปสนฺโน เวโรจโน นาม นาคราชา คงฺคาย นทิยา ติคาวุตปฺปมาณํ สตฺตรตนมยํ มณฺฑปํ นิมฺมินิตฺวา สปริวารํ ภควนฺตํ ตตฺถ นิสีทาเปตฺวา สปริวาโร สชนปเท อตฺตโน ทานคฺคทสฺสนตฺถาย นิมนฺเตตฺวา นาคนาฏกานิ จ ตาฬาวจเร วิวิธเวสาลงฺการธเร สนฺนิปาเตตฺวา มหาสกฺกาเรน ภควโต สปริวารสฺส มหาทานํ อทาสิฯ โภชนาวสาเน ภควา มหาคงฺคํ โอตาเรนฺโต วิย อนุโมทนมกาสิฯ ตทา ภตฺตานุโมทเน ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนานํ เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพชิตานํ อสีติภิกฺขุสตสหสฺสานํ มชฺเฌ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ตติโย สนฺนิปาโต อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[12]

‘‘ยทา เวโรจโน นาโค, ทานํ ททาติ สตฺถุโน;

ตทา สมิํสุ ชินปุตฺตา, อสีติสตสหสฺสิโย’’ติฯ

ตตฺถ อสีติสตสหสฺสิโยติ สตสหสฺสานํ อสีติโยฯ

ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตปสฺเส อสฺสมํ มาเปตฺวา ปญฺจสุ อภิญฺญาสุ อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ จ จิณฺณวสี หุตฺวา ปฏิวสติฯ อถ ตสฺมิํ อนุกมฺปาย นารโท ภควา อสีติยา อรหนฺตโกฏีหิ ทสหิ จ อนาคามิผลฏฺเฐหิ อุปาสกสหสฺเสหิ ปริวุโต ตํ อสฺสมปทํ อคมาสิฯ ตาปโส ภควนฺตํ ทิสฺวาว ปมุทิตหทโย สปริวารสฺส ภควโต นิวาสตฺถาย อสฺสมํ มาเปตฺวา สกลรตฺติํ สตฺถุคุณํ กิตฺเตตฺวา ภควโต ธมฺมกถํ สุตฺวา ปุนทิวเส อุตฺตรกุรุํ คนฺตฺวา ตโต อาหารํ อาหริตฺวา สปริวารสฺส พุทฺธสฺส มหาทานํ อทาสิฯ เอวํ สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา หิมวนฺตโต อนคฺฆํ โลหิตจนฺทนํ อาหริตฺวา เตน โลหิตจนฺทเนน ภควนฺตํ ปูเชสิฯ ตทา นํ ทสพโล อมรนรปริวุโต ธมฺมกถํ กเถตฺวา – ‘‘อนาคเต โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิฯ เตน วุตฺตํ –

[13]

‘‘อหํ เตน สมเยน, ชฏิโล อุคฺคตาปโน;

อนฺตลิกฺขจโร อาสิํ, ปญฺจาภิญฺญาสุ ปารคูฯ

[14]

‘‘ตทาปาหํ อสมสมํ, สสงฺฆํ สปริชฺชนํ;

อนฺนปาเนน ตปฺเปตฺวา, จนฺทเนนาภิปูชยิํฯ

[15]

‘‘โสปิ มํ ตทา พฺยากาสิ, นารโท โลกนายโก;

อปริเมยฺยิโต กปฺเป, พุทฺโธ โลเก ภวิสฺสติฯ

[16]

‘‘ปธานํ ปทหิตฺวาน…เป.… เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํฯ

[17]

‘‘ตสฺสาปิ วจนํ สุตฺวา, ภิยฺโย หาเสตฺว มานสํ;

อธิฏฺฐหิํ วตํ อุคฺคํ, ทสปารมิปูริยา’’ติฯ

ตตฺถ ตทาปาหนฺติ ตทาปิ อหํฯ อสมสมนฺติ อสมา นาม อตีตา พุทฺธา, เตหิ อสเมหิ สมํ ตุลฺยํ อสมสมํฯ อถ วา อสมา วิสมา, สมา อวิสมา สาธโว, เตสุ อสมสเมสุ สโม ‘‘อสมสมสโม’’ติ วตฺตพฺเพ เอกสฺส สมสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ, อสมาวิสมสมนฺติ อตฺโถฯ สปริชฺชนนฺติ สอุปาสกชนํฯ

‘‘โสปิ มํ ตทา นรมรูนํ, มชฺเฌ พฺยากาสิ จกฺขุมา’’ติปิ ปาโฐ , โส อุตฺตานตฺโถวฯ ภิยฺโย หาเสตฺว มานสนฺติ อุตฺตริมฺปิ หาเสตฺวา โตเสตฺวา หทยํฯ อธิฏฺฐหิํ วตํ อุคฺคนฺติ อุคฺคํ วตํ อธิฏฺฐาสิํฯ ‘‘อุตฺตริํ วตมธิฏฺฐาสิํ, ทสปารมิปูริยา’’ติปิ ปาโฐฯ

ตสฺส ปน ภควโต นารทสฺส ธญฺญวตี นาม นครํ อโหสิ, สุเทโว นาม ขตฺติโย ปิตา, อโนมา นาม มาตา, ภทฺทสาโล จ ชิตมิตฺโต จ ทฺเว อคฺคสาวกา, วาเสฏฺโฐ นาม อุปฏฺฐาโก, อุตฺตรา จ ผคฺคุนี จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, มหาโสณรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อฏฺฐาสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิฯ ตสฺส สรีรปฺปภา นิจฺจํ โยชนํ ผรติ, นวุติวสฺสสหสฺสานิ อายุ, ตสฺส ปน วิชิตเสนา นาม อคฺคมเหสี, นนฺทุตฺตรกุมาโร นามสฺส ปุตฺโต อโหสิ, วิชิโต วิชิตาวี วิชิตาภิราโมติ ตโย ปาสาทา อเหสุํฯ โส นววสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิฯ โส ปทสาว มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมีติฯ เตน วุตฺตํ –

[18]

‘‘นครํ ธญฺญวตี นาม, สุเทโว นาม ขตฺติโย;

อโนมา นาม ชนิกา, นารทสฺส มเหสิโนฯ

[23]

‘‘ภทฺทสาโล ชิตมิตฺโต, อเหสุํ อคฺคสาวกา;

วาเสฏฺโฐ นามุปฏฺฐาโก, นารทสฺส มเหสิโนฯ

[24]

‘‘อุตฺตรา ผคฺคุนี เจว, อเหสุํ อคฺคสาวิกา;

โพธิ ตสฺส ภควโต, มหาโสโณติ วุจฺจติฯ

[26]

‘‘อฏฺฐาสีติรตนานิ, อจฺจุคฺคโต มหามุนิ;

กญฺจนคฺฆิยสงฺกาโส, ทสสหสฺสี วิโรจติฯ

[27]

‘‘ตสฺส พฺยามปฺปภา กายา, นิทฺธาวติ ทิโสทิสํ;

นิรนฺตรํ ทิวารตฺติํ, โยชนํ ผรเต สทาฯ

[28]

‘‘น เกจิ เตน สมเยน, สมนฺตา โยชเน ชนา;

อุกฺกาปทีเป อุชฺชาเลนฺติ, พุทฺธรํสีหิ โอตฺถฏาฯ

[29]

‘‘นวุติวสฺสสหสฺสานิ, อายุ วิชฺชติ ตาวเท;

ตาวตา ติฏฺฐมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํฯ

[30]

‘‘ยถา อุฬูหิ คคนํ, วิจิตฺตํ อุปโสภติ;

ตเถว สาสนํ ตสฺส, อรหนฺเตหิ โสภติฯ

[31]

‘‘สํสารโสตํ ตรณาย, เสสเก ปฏิปนฺนเก;

ธมฺมเสตุํ ทฬฺหํ กตฺวา, นิพฺพุโต โส นราสโภฯ

[32]

‘‘โสปิ พุทฺโธ อสมสโม, เตปิ ขีณาสวา อตุลเตชา;

สพฺพํ ตมนฺตรหิตํ, นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขารา’’ติฯ

ตตฺถ กญฺจนคฺฆิยสงฺกาโสติ วิวิธรตนวิจิตฺตกญฺจนมยคฺฆิกสทิสรูปโสโภฯ ทสสหสฺสี วิโรจตีติ ตสฺส ปภาย ทสสหสฺสีปิ โลกธาตุ วิโรจติ, วิราชตีติ อตฺโถฯ ตเมวตฺถํ ปกาเสนฺโต ภควา ‘‘ตสฺส พฺยามปฺปภา กายา, นิทฺธาวติ ทิโสทิส’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ พฺยามปฺปภา กายาติ พฺยามปฺปภา วิยาติ พฺยามปฺปภา, อมฺหากํ ภควโต พฺยามปฺปภา วิยาติ อตฺโถฯ

น เกจีติ เอตฺถ น-กาโร ปฏิเสธตฺโถ, ตสฺส อุชฺชาเลนฺติ-สทฺเทน สมฺพนฺโธ ทฏฺฐพฺโพฯ อุกฺกาติ ทณฺฑทีปิกาฯ อุกฺกา วา ปทีเป วา เกจิปิ ชนา น อุชฺชาเลนฺติ น ปชฺชาเลนฺติฯ กสฺมาติ เจ? พุทฺธสรีรปฺปภาย โอภาสิตตฺตาฯ พุทฺธรํสีหีติ พุทฺธรสฺมีหิฯ โอตฺถฏาติ อธิคตาฯ

อุฬูหีติ ตาราหิ, ยถา ตาราหิ คคนตลํ วิจิตฺตํ โสภติ, ตเถว ตสฺส สาสนํ อรหนฺเตหิ วิจิตฺตํ อุปโสภตีติ อตฺโถฯ สํสารโสตํ ตรณายาติ สํสารสาครสฺส ตรณตฺถํฯ เสสเก ปฏิปนฺนเกติ อรหนฺเต ฐเปตฺวา กลฺยาณปุถุชฺชเนหิ สทฺธิํ เสเส เสกฺขปุคฺคเลติ อตฺโถฯ ธมฺมเสตุนฺติ มคฺคเสตุํ, เสสปุคฺคเล สํสารโต ตาเรตุํ ธมฺมเสตุํ ฐเปตฺวา กตสพฺพกิจฺโจ หุตฺวา ปรินิพฺพายีติ อตฺโถฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตตฺตา สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

นารทพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิโต นวโม พุทฺธวํโสฯ

12. ปทุมุตฺตรพุทฺธวํสวณฺณนา

นารทพุทฺธสฺส สาสนํ นวุติวสฺสสหสฺสานิ ปวตฺติตฺวา อนฺตรธายิฯ โส จ กปฺโป วินสฺสิตฺถฯ ตโต ปรํ กปฺปานํ อสงฺเขฺยยฺยํ พุทฺธา โลเก น อุปฺปชฺชิํสุฯ พุทฺธสุญฺโญ วิคตพุทฺธาโลโก อโหสิฯ ตโต กปฺเปสุ จ อสงฺเขฺยยฺเยสุ วีติวตฺเตสุ อิโต กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก เอกสฺมิํ กปฺเป เอโก วิชิตมาโร โอหิตภาโร เมรุสาโร อสํสาโร สตฺตสาโร สพฺพโลกุตฺตโร ปทุมุตฺตโร นาม พุทฺโธ โลเก อุทปาทิฯ โสปิ ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา หํสวตีนคเร สพฺพชนานนฺทกรสฺสานนฺทสฺส นาม รญฺโญ อคฺคมเหสิยา อุทิโตทิตกุเล ชาตาย สุชาตาย เทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ สา เทวตาหิ กตารกฺขา ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน หํสวตุยฺยาเน ปทุมุตฺตรกุมารํ วิชายิฯ ปฏิสนฺธิยญฺจสฺส ชาติยญฺจ เหฏฺฐา วุตฺตปฺปการานิ ปาฏิหาริยานิ อเหสุํฯ

ตสฺส กิร ชาติยํ ปทุมวสฺสํ วสฺสิฯ เตนสฺส นามคฺคหณทิวเส ญาตกา ‘‘ปทุมุตฺตรกุมาโร’’ตฺเวว นามํ อกํสุฯ โส ทสวสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิฯ นรวาหน-ยสวาหน-วสวตฺตินามกา ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิกา ตโย จสฺส ปาสาทา อเหสุํฯ วสุทตฺตาเทวิปฺปมุขานํ อิตฺถีนํ สตสหสฺสานิ วีสติสหสฺสานิ จ ปจฺจุปฏฺฐิตานิ อเหสุํฯ โส วสุทตฺตาย เทวิยา ปุตฺเต สพฺพคุณานุตฺตเร อุตฺตรกุมาเร นาม อุปฺปนฺเน จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา – ‘‘มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ ตสฺส จินฺติตมตฺเตว วสวตฺตินามโก ปาสาโท กุมฺภการจกฺกํ วิย อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา เทววิมานมิว ปุณฺณจนฺโท วิย จ คคนตเลน คนฺตฺวา โพธิรุกฺขํ มชฺเฌกโรนฺโต โสภิตพุทฺธวํสวณฺณนาย อาคตปาสาโท วิย ภูมิยํ โอตริฯ

มหาปุริโส กิร ตโต ปาสาทโต โอตริตฺวา อรหตฺตทฺธชภูตานิ กาสายานิ วตฺถานิ เทวทตฺติยานิ ปารุปิตฺวา ตตฺเถว ปพฺพชิฯ ปาสาโท ปนาคนฺตฺวา สกฏฺฐาเนเยว อฏฺฐาสิฯ มหาสตฺเตน สหคตาย ปริสาย ฐเปตฺวา อิตฺถิโย สพฺเพ ปพฺพชิํสุฯ